Creativiteit en hoogbegaafdheid

Dini van den Heuvel

In het artikel "Hoogvliegers kunnen ook de mist ingaan" in Signaalkrant 31 las ik het volgende:

"Volgens Vermeer vallen er nog te veel kinderen uit die in de onderbouw veelbelovend leken. Hij pleit voor meer aandacht voor de 'hoogvliegers', waarvan hij overigens zegt dat ze even gemêleerd zijn als de rest van de school. De meeste doen het over het geheel goed, ook sociaal, maar zo’n 20 procent loopt het risico te gaan onderpresteren.
Leerlingen die zowel over een hoge intelligentie als over een sterke creativiteit beschikken, hebben speciale aandacht nodig. Door hun associatieve manier van denken, komen ze vaak niet daar uit waar de docent het verwacht."

Hans Vermeer, docent wiskunde en coördinator 4vwo op het Theresia Lyceum (havo en Vwo 1200 leerlingen) in Tilburg, is sinds drie jaar voorzitter van de Werkgroep Hoogbegaafdheid binnen de school. Voor hoogbegaafden hebben ze daar het project Traject op maat.

Deze uitspraak van hem bracht mij op het idee om aandacht te besteden aan creativiteit. Meer speciaal aan een onderzoek naar creativiteit van M. Csikszentmihaly. Hij beschrijft creativiteit als een proces dat zich gedurende een leven ontvouwt en waarin zowel de persoonlijkheid van creatieve mensen als de omgeving een grote rol spelen.

Waar vind je creativiteit?

Volgens de onderzoeker is het ware verhaal over creativiteit moeilijker en vreemder dan heel dikwijls wordt voorgesteld. Een werkelijke creatieve prestatie, een idee of handeling die nieuw of nuttig is, is volgens hem dan ook bijna nooit het gevolg van een plotseling inzicht, een lichtflits in de donkere nacht.

Maar creativiteit doet zich voor als iemand veel kennis heeft van een bepaald gebied en een nieuw idee of inzicht heeft. Om effect te sorteren moet zo’n nieuw idee of inzicht worden geaccepteerd door deskundigen uit het betreffende veld. En tenslotte zal het nieuwe idee of inzicht deel moeten gaan uitmaken van het relevante gebied. Creativiteit is dus iets wat plaats vindt tussen de gedachten van een persoon en de sociaal-culturele context.

De onderzoeker ziet creativiteit dan ook eerder als een stelselmatig dan als een individueel fenomeen. Een stelselmatig fenomeen dat uit 3 aan elkaar gerelateerde onderdelen bestaat; het gebied, het veld en de persoon.

De creatieve persoonlijkheid

Om dus creatief te kunnen zijn moet men het volledige stelsel dat creativiteit mogelijk maakt eigen maken. Dat komt dan ook uitgebreid aan bod in het onderzoek. Maar welke mensen kunnen dat, over welke eigenschappen en kenmerken beschikken zij?
Om hier meer zicht op te krijgen zijn 91 hedendaagse mensen die direct met creativiteit te maken hebben geïnterviewd . Het betreft zowel wetenschappers en kunstenaars als mensen uit bedrijfsleven en politiek. Uit deze interviews kwam geen duidelijk patroon van eigenschappen naar voren waaraan personen moeten voldoen om nuttige nieuwe ideeën of inzichten te produceren. De karakters van de geïnterviewden verschilden daarvoor teveel.
Wel beschikken ze allemaal over een bijna ontembare nieuwsgierigheid en brede belangstelling. Als de onderzoeker echter met een woord aan moet geven wat hen anders maakt dan andere mensen kiest hij voor het woord complexiteit. Hiermee bedoelt hij dat ze een neiging hebben tot bepaalde gedachten en handelingen die in de meeste mensen niet samengaan. Deze gevolgtrekking maakt de onderzoeker duidelijk aan de hand van tien paar schijnbaar tegengestelde eigenschappen.

Eigenschappen

Creatieve mensen hebben enorm veel lichamelijke energie, maar zijn ook vaak stil en rustig.

Zij zijn doorgaans slim maar tegelijkertijd naïef. Een zekere onvolwassenheid, zowel emotioneel als in intellectuele zin gaan hand in hand met de diepste inzichten.Zij kunnen convergent denken en divergent denken goed combineren.

Zij beschikken over een combinatie van speelsheid en discipline, vastberadenheid, geduld en doorzettingsvermogen.

Zij schommelen tussen fantasie en verbeelding enerzijds en diepgewortelde realiteitszin anderzijds

Zij combineren extraversie en introversie. Zij vinden het belangrijk om anderen te ontmoeten, gesprekken te voeren en ideeën uit te wisselen. Maar het overdenken en beschrijven van ideeën doen ze alleen. Zij kunnen dus ook goed alleen zijn/werken.

Zij zijn tegelijkertijd bescheiden en trots.

Creatieve mensen vermijden over het algemeen strikte rolpatronen. Zij neigen dikwijls tot androgynie, hebben het vermogen om tegelijk agressief en zorgzaam, gevoelig en hard, dominant en onderdanig te zijn. Afhankelijk van de situatie, zonder dat geslacht een rol speelt. Het bezit van eigenschappen die voor hun geslacht ongebruikelijk zijn betekent niet dat zij niet beschikken over die eigenschappen die voor hun geslacht kenmerkend zijn. Integendeel. (Ook niet te verwarren met homoseksualiteit).

Zij zijn zowel traditioneel en conservatief als opstandig en baanbrekend.

Zij kunnen afstand nemen en objectief zijn en tegelijkertijd gedreven en betrokken.

Door hun openheid en gevoeligheid worden ze blootgesteld aan pijn en leed, maar ook aan heel veel genot

Naast hun grote nieuwsgierigheid en brede belangstelling zijn deze paren van tegenstrijdige karaktertrekken volgens de onderzoeker dus het meest kenmerkend voor creatieve mensen. Een nieuw idee of een inzicht is meestal het werk van iemand die aan beide kanten van deze polariteit kan functioneren. Ter aanvulling nog een citaat van de onderzoeker:

"Een complex karakter betekent niet dat er sprake is van een zekere neutraliteit, een gemiddelde. Het betreft hier een positie in het midden tussen twee uitersten. Het betekent niet dat iemand met alle winden meewaait en bijvoorbeeld competitief noch coöperatief is. Het betekent eerder dat iemand in staat is om, wanneer de situatie dat vereist, van het ene uiterste naar het andere te gaan. De middenpositie, de gulden midden weg, geniet wellicht de voorkeur. Maar creatieve mensen kennen beide uitersten en ervaren beide met dezelfde hevigheid, zonder dat er sprake is van een innerlijk strijd".

Ontwikkeling van deze eigenschappen

Over bovenstaande eigenschappen beschikken wij allemaal, maar meestal worden we getraind om slechts een van de tegenpolen in ons te ontwikkelen. De interviews van de 91 personen laten zien dat iemand met een complex karakter in staat is om vele tegenstrijdige eigenschappen tot uiting te brengen die de mens in zich heeft, maar die doorgaans wegkwijnen omdat we denken dat het ene uiterste 'goed' is en het andere 'slecht'.

In het onderzoek wordt geen antwoord gegeven op de vraag waar deze ontembare nieuwsgierigheid, brede belangstelling en complexiteit vandaan komen. Ze kunnen zowel veroorzaakt worden door genetische aanleg als door stimulerende jeugdervaringen. Om hier meer zicht op te krijgen zal er meer onderzoek naar creativiteit gedaan moeten worden.

Maar vast staat wel, dat alle creatieve volwassenen ooit kinderen waren. Het is dus zaak om deze eigenschappen te erkennen wanneer deze zich manifesteren bij kinderen en jonge mensen. Zodat we hun grote nieuwsgierigheid, brede belangstelling en complexiteit kunnen voeden en de kinderen en jongeren de gelegenheid geven uit te groeien tot mensen die hun eigenschappen kunnen gebruiken in een creatief leven.

Geraadpleegde literatuur:

Creativiteit, over flow, schepping en ontdekking door M. Csikszentmihaly. Boom Amsterdam 1998. ISBN 90 5352 373 1
Handbook of Creativity door R.Sternberg. Cambridge University Press 1999. ISBN 0 521 57604 0

November 2003
Dini van den Heuvel

In December 2003 heb ik een vervolg artikel over Creativiteit en hoogbegaafdheid geschreven met als onderwerp: Hoe kunnen ouders en leerkrachten de creatieve ontwikkeling van kinderen en jongeren ondersteunen.